Ελάχιστες και συγκεχυμένες ήταν οι πληροφορίες, που είχαμε μέχρι τώρα, σχετικά με την τύχη του σώματος του μάρτυρα της ελευθερίας Αθανασίου Διάκου. Σύμφωνα με μια άποψη, επειδή το καρφωμένο στη σούβλα σώμα του Διάκου και τα κομμένα κεφάλια των συμπολεμιστών του, τα οποία είχαν τοποθετηθεί πάνω στην κοπριά ολόγυρα απ’ το Διάκο, είχαν αρχίσει να μυρίζουν, αφού ήταν εκτεθειμένα για έξι μέρες, οι Τούρκοι αγγάρεψαν τους Λαμιώτες Κεφάλα και Φαραδήμο να ρίξουν το πτώμα του Διάκου και τα κομμένα κεφάλια στο διπλανό ρέμα (Σκατόρεμα) και να τα σκεπάσουν με κοπριές1. Σύμφωνα με μία παράδοση, την οποία παραθέτει ο Λάππας (ό. π. 150 κ.ε.), το πτώμα του Διάκου το ξέχωσε την άλλη νύχτα κάποιος Έλληνας Λαμιώτης, το έπλυνε, το σαβάνωσε και το έθαψε έξω από κάποιο ερημοκκλήσι στη Λαμία. Όμως, σύμφωνα με τα γραφόμενα του Θ. Λάσκαρη, «ότε η Ελλάς έγινεν ελεύθερον βασίλειον το μέρος ηρευνήθη, αλλ’ ουδέν ίχνος ανευρέθη»2. Ο Λάππας (ό. π. 151) πιστεύει ότι η ταφή έγινε στο Σκατόρεμα κι ότι τα οστά του Διάκου χάθηκαν για πάντα.
Στο παραπάνω πρόβλημα ρίχνει αρκετό φως ένα έγγραφο του αγωνιστή Παναγιώτη Σκόρδη απ’ τη Βέρβενα της Αρκαδίας3. Στο έγγραφο αυτό, το οποίο απευθύνεται «Προς την επί των θυσιών και αγώνων εξεταστικήν επιτροπήν», με ημερομηνία 10 Αυγούστου 1846, ανάμεσα στ’ άλλα αναφέρεται ότι μετά το μαρτυρικό θάνατο του Διάκου, ο Σκόρδης αγόρασε απ’ τους Τούρκους το σώμα του και το ενταφίασε μαζί με τα εκατόν τριάντα κεφάλια των Ελλήνων που θυσιάσθηκαν στην Αλαμάνα4. Ο Σκόρδης δεν αναφέρει σε ποιο σημείο έγινε η ταφή, σημειώνει όμως ότι έγινε «μ’ όλην την μεγαλοπρέπειαν» κι ότι δαπάνησε για την εξαγορά και την ταφή, καθώς και για την εξαγορά είκοσι τεσσάρων Ελλήνων αιχμαλώτων3, πέντε χιλιάδες γρόσια.
Εκτός απ’ τη μαρτυρία για την τύχη του σώματος του Διάκου, σημαντική είναι η έμμεση πληροφορία ότι στη μάχη της Αλαμάνας θυσιάσθηκαν συνολικά εκατόν τριάντα Έλληνες6, τα κεφάλια των οποίων ενταφιάσθηκαν μαζί με το Διάκο. Στο ίδιο έγγραφο υπάρχουν διαφωτιστικές πληροφορίες για την πολιορκία της Λιβαδειάς απ’ τους Τούρκους, για τους Σουλιώτες, τον Οδ. Ανδρούτσο, τον Χρ. Παλάσκα κ.ά.
Ο Σκόρδης είχε τη δυνατότητα να εξαγοράσει και να θάψει το σώμα του Διάκου και τα κομμένα κεφάλια των συμπολεμιστών του, γιατί ήταν γραμματέας του Ομέρ Βρυώνη7. Οι μαρτυρίες του Σκόρδη πρέπει να θεωρηθούν έγκυρες γιατί ήταν αξιόπιστο πρόσωπο, όπως φαίνεται κι απ’ το πιστοποιητικό του Παν. Ζαφειρόπουπου, ο οποίος διασταύρωσε τις πληροφορίες που είχε. Ο Σκόρδης ήταν μυημένος στη Φιλική Εταιρεία, κι αργότερα, όταν ήρθε στην Αρκαδία, η Πελοποννησιακή Γερουσία τον διόρισε υπασπιστή του Παν. Ζαφειρόπουλου5. Για ένα μέρος των δραστηριοτήτων του στην Ανατολική Στερεά Ελλάδα, ο Σκόρδης επικαλείται τη μαρτυρία των προκρίτων της Λιβαδειάς Νικόλαου και λάμπρος Νάκου.
Η μαρτυρία του Σκόρδη, ότι δηλαδή ο Διάκος θάφθηκε κανονικά μαζί με τα εκατόν τριάντα κεφάλια των συμπολεμιστών του, δίνει τη δυνατότητα της ταύτισης των οστών του Διάκου σε μελλοντική ανεύρεση τους. Ο ομαδικός αυτός τάφος θα πρέπει να αναζητηθεί, πιστεύω, στο τότε χριστιανικό νεκροταφείο της Λαμίας9.
Παραθέτω εδώ το έγγραφο σε μεταγραφή, διατηρώντας την ορθογραφία του:
«Προς την επί των θυσιών και αγώνων εξεταστικήν επιτροπήν.
Ο υπογεγραμμένος είμαι εκ τον χωρίου Βερδαίνων της επαρχίας αγίου Πέτρου αγωνιστής εις τον υπέρ ανεξαρτησίας της πατρίδος Ιερόν πόλεμον, και από εκείνους όπου υπηρέτησα την πατρίδα εξωτερικός και εσωτερικώς.
Πριν του Ιερού αγώνος ήμουν εις τον ομέρ πασιά βερβεριόνη ένας των Γραμματέων αυτού, ήμουν ορκισμένος εις την Ιεράν Εταιρίαν της Πατρίδος, και άμα επολιορκήθη ο Αλί πασάς εδιετάχθην από τη συναδελφή να διαμένω εις την υπηρεσίαν του ομερπασιά και συνδράμω, καθάς οδηγίας έλαβον παρά τους εταιρικούς συναδέλφους, και ειδοποιώ αυτούς τα στρατηγήματα των πασιάδων.
Και πρώτον ειδοποίησα τους Σουλιώτας αφού εκήρυξαν τον πόλεμον, και εξαπέστειλα εις αυτούς τρία φορτία πολεμοφόδια μέσον του επισκόπου Άρτης.
Ελευθέρωσα από την φυλακήν ένα κελαρίτη Τασούλια χρισικόν του Μουχτάρ πασά.
Τον Γεώργιον Τουρτούρην ομοίως ελευθέρωσα από τον θάνατον και την φυλακήν, μάρτυρας είναι η οικογένεια αυτού.
Τον μακαρίτην Χρήστον Μπαλάσκα έχων εις την φυλακήν ο Ισμαήλ πασιάς και τον ελευθέρωσα και χρήματα αρκετά τον εβοήθησα αυτόν τε και την φαμελείαν του μάρτυρας έχω την ιδίαν Σύζυγόν του κυρίαν Παλάσχα.
Εκστράτευσεν ο Ομέρ πασιάς δια την πελοπόννησον και φθάσας εις το Δερβένι Φούρκα με τα στρατεύματα του δεν έλειψα να ειδοποιώ τα Ελληνικά Στρατεύματα και αυτόν τον μακαρίτην Διάκον όλα τα Στρατηγήματα τον Ομέρ πασιά, και αφού εσυλήφθη ο Μακαρίτης Διάκος, και εθανατώθη με τον αισχρότατον θάνατον, αγόρασα το σώμα του και το ενταφίασα μ’ όλην την μεγαλοπρέπειαν, ομού με εκατόν τριάκοντα κεφάλας θυσιασθέντας εις τον πόλεμον τον Διάκου, και εικοσιτέσσαρους χριστιανούς ηλευθέρωσα από τον θάνατον όπου είχον συληφθή αιχμάλωτοι, υπέρ τας πέντε χιλιάδας γρόσια εδαπάνησα εις την θανήν του Διάκου και εις τας εκατόν τριάντα κεφάλας και είκοσι τεσσάρων αιχμαλώτων.
Αφού επροχωρήσαμεν εις τας επαρχίας Λεβαδίας, Σάλονα, Μπουτουνίτσα, Ταλάντι, θύδας, και Εύρυπον, ειδοποιούσα καθεκάστην τους αδελφούς χριστιανούς και τα ελληνικά Στρατεύματα όλα τα σχέδια του ομερπασιά, δια τα οποία μαρτυρεί όλη αυτή η επαρχία και ο κύριος Λάμπρος Νάκος νυν Γερουσιαστής.
Ελευθέρωσα μίαν γυναίκα με δυο παιδιά από το χωρίον δαβλάνη με πεντακόσια γρόσια αγοράν.
Δεκατέσσαρας ψυχάς ελευθέρωσα από Τουρκοχώρι και βελιτζώτη με δυο και ήμισυ χιλιάδες γρόσια αγοράν. Ένα κοράσιον από Ταλάντη με δυο χιλιάδες γρόσια, ένα παιδί από σούρπη με τριακόσια γρόσια.
Τους εγκλείστους εις το φρούριον Λεβαδίας χριστιανούς, αφού ηθέλησαν να παραδοθούν, ειδοποίησα προς αυτόν τον σκοπόν τον πασιά όπου ήθελε τους κάμει σφάγιον, δεν επαραδόθησαν και διοργάνωσα την νύκτα εκείνην και τους οδήγησα να φύγουν από δρόμον τον οποίον προετοίμασα, και αναχώρησαν αβλαβώς εξών των αδυνάτων και ασθενών, και ο Γέρων Νικόλαος Νάκος προς τον οποίον έδωσα την μεγαλυτέραν συνδρομήν και βοήθειαν μαρτυρεί δε όλη επαρχία Λεβαδίας περί αυτών, και ο κύριος Λάμπρος Νάκος, εις την περίστασιν ταύτην και εις τα χωρία Λεβαδίας, και εις τον βάλτον εδαπάνησα αρκετά χρήματα, τα οποία γνωρίζει ο κύριος Λάμπρος Νάκος, ο ιατρός Σπειρίδων Καλογερόπουλος γνωρίζει όσα έκαμον εις Θήβας και Εύριπον προς όφελος των ομογενών.
Παραλείπω όσα έπραξα προς βοήθειαν των αδελφών χριστιανών όπου ήταν κλεισμένοι εις τον προφήτην Ηλίαν της Θήβας, και ελευθέρωσα αυτούς από πυρ και τον σίδηρον.
Δια τον Χρήστον Μπαλάσκα ήμουν εγγυητής εις τον ομέρ πασιά και αφού εσυνενοήθη ο Μπαλάσκας με τον Οδισέα να ενωθούν και κτιπήσουν τους εχθρούς με ειδοποίησαν και ανεχώρησα από τον πασιά και ενώθην με τα ελληνικά Στρατεύματα, και εκτιπήσαμεν τα εχθρικά Στρατεύματα και εδιαλύθη μετου πολύ η εκστρατεία τον ομερπασιά, παραλοίπω όσα εδαπάνησα εις απελευθέρωσιν ομογενών εις τα μέρη εκείνα.
Απήλθον εις Πελοπόννησον και ενώθην με τα επαρχιακά Στρατεύματα της επαρχίας Αγίου Πέτρου εις την πολιορκίαν Τριπόλεως μέχρι της αλώσεως αυτής, και τας μετά ταύτα θυσίας και εκδουλεύσεις μου μαρτυρεί το εσώκλειστον αποδεικτικόν του οπλαρχηγού της επαρχίας.
Τα πρωτότυπα αποδεικτικά παρεδόθησαν εις το επαρχείον Κυνουρίας κατά το 1834, τα δε αντίγραφα κατά το 1836 εις την εν Αθήναις Στρατιωτικήν επιτροπήν δύναται δε η επιτροπή να πορισθή και εξ ιδίας αντιλήψεως, εκ των υπαρχόντων μελών και εξ άλλων περιστάσεων περί της αληθείας των εκτεθέντων, και τέλος εκ του πιστοποιητικού του υπάρξαντος αρχηγού της επαρχίας Παναγιώτου Ζαφυροπούλου.
Παρακαλώ όθεν την επιτροπήν ταύτην ίνα ενδώση εις τας αιτήσεις μου ταύτας και αποδώση δικαιοσύνην εις άνθρωπο θυσιάσαντα τα πάντα και τραυματισμένον περικυκλούμενον ήδη από πολυαρίθμου αδυνάτου οικογενείας, και δια να μην μείνη μετά τον εγγίζοντα θάνατον του εκτεθειμένη εις την ανάγκην και απορίαν.
Εν Αγίω Ιωάννη την 10 Αυγούστου 1846
Ευπειθέστατος Δημότης θυρέας
Παναγιώτης Σκόρδης
……………………………………………………………………………..
1. Γ. Κρέμος, «Ιστορικά Επανορθώματα. Αθανάσιος Διάκος», περιοδ. Απόλλων Δ', (Πειραιεύς, 1887) 725. Βλ. επίσης, Τάκης Λάππας, Θανάσης Διάκος, Αθήνα 1949, 145.
2. Λάππας, ό. π. 151, σημ. 1.
3. Το έγγραφο βρίσκεται στο Αρχείο Χειρογράφων και Ομοιότυπων της Εθνικής Βιβλιοθήκης (αρ. 12699), στο φάκελο του αγωνιστή Παναγιώτη Σκόρδη, και μου έγινε γνωστό πριν από μερικά χρόνια εντελώς τυχαία, όταν, με την άδεια του Διευθυντή του Αρχείου Χειρόγραφων Π. Νικολόπουλου, μελετούσα τους φακέλους των αγωνιστών που κατάγονταν απ’ τη Βέρβενα της Αρκαδίας. Το έγγραφο αυτό είναι γνωστό και στο Θ. Βαγενά (Θ. Βαγενάς, «Παναγής Σκόρδης. Ένας αγνοημένος Βερβενιώτης Αγωνιστής που «ενταφίασε» το ΘΑΝΑΣΗ ΔΙΑΚΟ», εφημ. Αρκαδικός Κόσμος, αρ. φ. 156, 30 Οκτ. 1984).
4. Στα εκατόν τριάντα κεφάλια πρέπει να συμπεριλαμβάνονταν κι εκείνα του επίσκοπου Σαλώνων Ησαΐα και του αδελφού του Παπαγιάννη. Ο Κρέμος (Ανάλεκτα, Αθήνησι 1876, 64 κ.ε.) κάνει λόγο για ογδόντα κεφάλια αγωνιστών,, τα οποία κουβαλούσαν οι Τούρκοι καρφωμένα πάνω σε κοντάρια, μπροστά απ’ το στρατιωτικό σώμα του Ομέρ Βρυώνη κατά την επιστροφή του στη Λαμία. Προπορεύονταν τα κεφάλια του Ησαΐα και του Παπαγιάννη. Δηλαδή, απ’ τον Κρέμα αναφέρονται συνολικά ογδόντα δυο κεφάλια.
5. Οι είκοσι τέσσερις αιχμάλωτοι είναι πιθανό να ανήκαν κι αυτοί στο στρατιωτικό σώμα του Διάκου και να μεταφέρθηκαν, όπως ο τραυματισμένος Διάκος και τα κομμένα κεφάλια, ως λάφυρο στη Λαμία, όπου κι εξαγοράσθηκαν απ’ το Σκόρδη.
6. Ο Χριστ. Περραιβός (Απομνημονεύματα αγωνιστών του 1821. Αθήναι 1956, Β', 66) αναφέρει ότι στη μάχη της Αλαμάνας σκοτώθηκαν ογδόντα επτά Έλληνες και πληγώθηκαν είκοσι δυο, ενώ ο Δ, Κόκκινος (Η Ελληνική Επανάστασις, Αθήναι 1956, Α', 470) γράφει ότι «οι νεκροί Έλληνες της μάχης εκείνης υπελογίσθησαν εις τριακόσιους».
7. Εκτός απ’ τη μαρτυρία του ίδιου, κι ο οπλαρχηγός της επαρχίας Αγίου Πέτρου συνταγματάρχης Παν. Ζαφειρόπουλος βεβαιώνει σε πιστοποιητικό του, που βρίσκεται στον ίδιο φάκελο, ότι ο Παν. Σκόρδης ήταν γραμματέας του Ομέρ Βρυώνη. Ο β. Βαγενάς (ό. π.) γράφει ότι ο Σκόρδης, μόλις κηρύχθηκε η Επανάσταση του 1821, πήρε εντολή απ’ τη Φιλική Εταιρεία ν’ ακολουθήσει τον τούρκικο στρατό κι ότι «έτσι... κατάφερε κι έγινε και γραμματικός του Ομέρ Βρυώνη». Από το έγγραφο όμως είναι σαφές ότι ο Σκόρδης ήταν γραμματέας του Ομέρ Βρυώνη πριν απ’ την Επανάσταση του 1821, κι αργότερα, όταν άρχισε η πολιορκία του Αλή πασά (φθινόπωρο 1820), η Φιλική Εταιρεία του σύστησε να παραμείνει στην υπηρεσία των Τούρκων γιοι να δίνει πληροφορίες στους Έλληνες.
8. Στις 12 Ιουνίου 1865 η Επιτροπή του Αγώνος τον κατέταξε στην κλάση των υπαξιωματικών β' τάξεως (αρ. μ. 2766).
9. Στη σκέψη αυτή συνηγορεί α) ο μη προσδιορισμός απ’ το Σκόρδη κάποιου ιδιαίτερου χώρου και β) το γεγονός ότι η ταφή έγινε κανονικά με τη μεγαλοπρέπεια που της ταίριαζε, δηλαδή πρέπει να έλαβαν μέρος ιερείς κλπ., που σημαίνει ότι έγινε τελετή. Μια τέτοια νεκρική τελετή ήταν επόμενο να γίνει στο φυσικό της χώρο, δηλαδή στο ελληνικό νεκροταφείο της Λαμίας.
ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΦΑΚΛΑΡΗ
του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
ΜΙΑ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΝΤΑΦΙΑΣΜO ΤΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΔΙΑΚΟΥ
Αποκαλυπτικά έγγραφα
πηγές: Φθιωτικά Χρονικά 1987, σσ. 85-88. από το αρχείο του kaliterilamia.gr
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΘΕΜΑΤΟΣ kaliterilamia.gr