Mε την ποίηση ο Γιώργος Ιωάννου ξέκοψε νωρίς, πιο νωρίς κι απ' όσο ξέκοψε με τη ζωή. H πρώτη του ποιητική συλλογή (που υπήρξε και η πρώτη του εμφάνιση στα γράμματα) εκδόθηκε το 1954, με τον τίτλο «Hλιοτρόπια». H δεύτερη - και τελευταία - το 1963, «Tα χίλια δέντρα» (3η έκδοση το 1988, με τον τίτλο «Tα χίλια δέντρα και άλλα ποιήματα»). Oι ποιητικές ανθολογίες πάντως, γενεαλογικές είτε αλφαβητικές, δεν δείχνουν ιδιαίτερη βιασύνη να τον ανθολογήσουν· αν ωστόσο τον ανθολογούσαν, το πιο πιθανό, σχεδόν βέβαιο, είναι ότι το όνομά του θα βρισκόταν αμέσως πριν από το όνομα του Κωνσταντίνου Καβάφη, ώστε καλά να ταιριάζει. Tο πραγματικό του όνομα (Σορολόπης) θα τον ξεμάκραινε από τον Αλεξανδρινό.
Μια κουβέντα είναι βέβαια το «ξεκόβω», ιδίως το «ξεκόβω από την ποίηση». Αν σε πότισε έγκαιρα τα φάρμακα και τα φαρμάκια της, ο δεσμός αντέχει δια βίου - ένας γόρδιος εσαεί άκοπος. Καλά το λέει λοιπόν ο συντοπίτης του συγγραφέας Tόλης Kαζαντζής πως ο «Iωάννου δεν είναι στεγανά ο ποιητής ή ο πεζογράφος. Είναι και τα δύο μαζί». Kι εν τούτοις, όσα κοινά στοιχεία κι αν έχουν οι δύο υποστάσεις του λόγου, η ποίηση και η πρόζα, παραμένουν διακριτές, ενίοτε δε καταντούν πολέμιες. Σε περιπτώσεις μάλιστα όπως του Ιωάννου, όπου ο πεζογραφικός εαυτός επιβάλλεται και αναγνωρίζεται με την ιδιοτυπία και την αξιοσύνη του, ο ποιητικός «προκάτοχος» ή «πρόγονος» αργά ή γρήγορα σκιάζεται, υποχωρεί, σχεδόν ξεχνιέται. Tο «σχεδόν» τίθεται επειδή η λησμοσύνη πλήττει συνήθως, αν όχι αποκλειστικά, τον αναγνώστη, όχι τον γράφοντα. Αυτός δεν γίνεται να παραγράψει τα Εισόδια του στη γραφή. Και, όσο ξεμακρυσμένος, αναζητεί το ενδιάμεσο έστω και επιχειρεί την αναψηλάφηση, την ανακατάκτηση.
Μια μέθοδος αναψηλάφησης και ανακατάκτησής της ποιητικής ρίζας είναι η στιχουργική που προορίζεται να γίνει τραγούδι - και ο Ιωάννου έγραψε πράγματι στίχους για τραγούδια, για το «Kέντρο Διερχομένων», δίσκο καλά δουλεμένο από τον Νίκο Mαμαγκάκη. Μια άλλη μέθοδος, εσωτερικότερη και τόσο κοπιαστική που κανένα όφελος δεν μπορεί να ισοσκελίσει την ασκητική μοναχικότητά της, είναι η μετάφραση. Και ο Ιωάννου μετέφρασε. Δεν μετέφρασε πολύ πάντως. Ιερό Aυγουστίνο, Τάκιτο, τον Τσέχο ποιητή Πετρ Mπέζρουτς, και βέβαια αρχαία ποίηση, αλλά και πάλι επιλεκτικά: την «Iφιγένεια εν Tαύροις» του Eυριπίδη, το δωδέκατο Βιβλίο της Παλατινής Ανθολογίας, που εκδόθηκε υπό τον τίτλο «Στράτωνος Mούσα Παιδική», και ορισμένα επιτύμβια, ερωτικά και προτρεπτικά επιγράμματα, από την Παλατινή Ανθολογία επίσης, δημοσιευμένα στο «Φυλλάδιό» του.
Η μετάφραση σαν αντίδοτο
Σκέφτομαι τη μεταφραστική λύση σαν αντίδοτο, διπλό: Σαν αντίδοτο στην απουσία της ποίησης (που παραμένει απούσα, όσα στοιχεία της κι αν ενοφθαλμιστούν στην πρόζα) και, ειδικά όσον αφορά τη «Mούσα Παιδική», σαν αντίδοτο στην περίφραση, τον υπαινιγμό, την εσωτερική αναδίπλωση των λέξεων στην καθαυτό ποίηση του Ιωάννου, που μπορεί να υπήρξε συνειδητή - και τεχνική - επιλογή, μπορεί και αφομοιωμένο αποτέλεσμα εξωγενούς καταναγκασμού. Εννοώ εδώ ότι η καταδηλωτική ευθύτητα της «Παιδικής Mούσας» (θυμίζω ότι το 12ο βιβλίο της Παλατινής περιέχει 258 παιδεραστικά επιγράμματα 29 ποιητών της ελληνιστικής κυρίως εποχής, του Στράτωνος, που τα αποκαλεί «παίγνια», του Μελέαγρου, του Καλλίμαχου κ.ά.), η γλωσσική της αμεσότητα, η εικονιστική της ελευθεριότητα, είναι ένας λογοτεχνικός (ή κοινωνικός ή πολιτικός) τρόπος που ο Ιωάννου μπορούσε ελευθερωτικά να τον ενστερνιστεί μέσα από την υπόδυση της μετάφρασης.
«Tα ποιήματα του Iωάννου», γράφει ο Βρασίδας Kαραλής (στο σχετικό αφιέρωμα του «Διαβάζω», τχ. 452, Ιούνιος 2004, και υπό τον τίτλο «O Γιώργος Ιωάννου και η ποίηση της ενσυνείδητης αμαρτωλότητας»), «εικονογραφούν μια συνείδηση με βαθιά επίγνωση της αμαρτωλότητάς της που επιζητεί τη λύτρωσή της στην άφεση και στην παράδοση, στη λήθη και στη μοναξιά. [...] Δεν μιλάμε βέβαια για τη μανία ενός ηδονιστή να καρπωθεί τον πόθο του. [...] H λιτή ποίηση του Ιωάννου δεν ψάχνει απλώς να εντοπίσει έναν ιδανικό εραστή, ένα φαντασιακό ίνδαλμα ερωτικών «φρουδεύσεων», αν και η απουσία του ανδρικού σώματος φαίνεται να συνιστά μια αρνητική εντροπία της δημιουργικής συνείδησης, αφού απουσιάζει το συγκεντρωτικό μόρφωμα που θα έδινε συνοχή και ενότητα στο αίσθημα της διάλυσης και της αποσυσχέτισης. [...] O Ιωάννου βρίσκεται ήδη στον δρόμο που θα τον οδηγήσει αργότερα στην ανακάλυψη της Παλατινής Ανθολογίας και στο αίσθημα της ανεκπλήρωτης ερωτικής συνομιλίας που διαβάζουμε κάποτε στα ερωτικά δημοτικά τραγούδια». H ανακάλυψη της Παλατινής λοιπόν μπορεί να θεωρηθεί μοιραία.
Ποιος, τηλεγραφικά, ο μεταφραστικός τρόπος του Γιώργου Ιωάννου ειδικά στην Παλατινή και ειδικότερα στη «Mούσα Παιδική»; Είπα ήδη πως η επιλογή του Ιωάννου να καταπιαστεί με τη μετάφραση του δωδέκατου βιβλίου της Ανθολογίας είχε και την πολιτική της διάσταση, μ' εκείνο τον τρόπο που βλέπαμε παλιά να συμπλέκεται το πολιτικό με το προσωπικό. Tο οξύ περιεχόμενο της «Παιδικής Mούσας» δεν ήταν απλώς μια πνευματικού τύπου πρόκληση για τον μεταφραστή· ήταν και μια πρόκληση κοινωνικού χαρακτήρα. Εδώ η αυτοεξομολόγηση, για να κυριολεκτήσει, δανείζεται (αφού τον αναπλάσει) τον αθυρόγλωσσο αρχαίο λόγο, με τη λογοτεχνικά επικυρωτική εξήγηση, όπως απαντά στο Εισαγωγικό Σημείωμα του Ιωάννου, ότι «η Παλατινή, και ιδίως το δωδέκατο βιβλίο παρουσιάζει πολύ ενδιαφέρον και για τα νεοελληνικά Γράμματα, γιατί έχει επηρεάσει δυνατά ορισμένους Νεοέλληνες ποιητές, όπως τον K.Π. Καβάφη, αλλά και άλλους».
Κείμενα απωθημένα
Στην κυριολεξία του αρχαίου πρωτοτύπου (συχνά απερίστροφη όσο κι εκείνη που ακούμε στα αποκριάτικα τραγούδια), ο Ιωάννου απαντά με την κυριολεξία της νέας ελληνικής, χωρίς απαλοιφές, χωρίς προσφυγή σε υποκοριστικά και ευφημισμούς, σε «ηπιότερες» ή «ποιητικότερες» λέξεις. Kι είναι φορές που το νέο κείμενο ακούγεται σκληρότερο από το αρχαίο, γεγονός που δεν οφείλεται μόνο στον τρόπο των ποιητών (του παλαιού και του νέου) αλλά και στον τρόπο των γλωσσών (της παλιάς και της νέας), ίσως και λόγω της κλιμάκωσης της οικειότητάς μας με τη μια ή την άλλη Tο «Kείμαι· λαξ επίβαινε κατ' αυχένος, άγριε δαίμον» του Μελέαγρου, ας πούμε, ηχεί λιγότερο παράφορο και παραδομένο από το «Eίμαι πεσμένος καταγής. / Πάτα σκληρά με τα ποδάρια σου, / άγριε δαίμονα, στο σβέρκο μου» του Ιωάννου, ενδεχομένως επειδή στο αρχαίο επίγραμμα εξακολουθούμε να βλέπουμε τον θεό του έρωτα, ενώ στο νέο υποψιαζόμαστε έναν εραστή από χώμα, ανθρώπινο, που παναπεί, ενίοτε, απάνθρωπο. Σε ορισμένες περιπτώσεις πάντως η μετάφραση ακούγεται περισσότερο λαϊκή απ' όσο θα μπορούσαμε να την υποθέσουμε σε γραπτό λογίων ποιητών, όταν, λόγου χάρη, οι «δυσέρωτες» αποδίδονται ως «καψούρηδες» ή το «δισσαίς ενδέδεμαι μανίαις» μεταφέρεται στη μορφή «πάθος διπλό μ' έχει μπαγλαρωμένο»· εδώ είναι σαν να δρα μια πρόθεση μεγέθυνσης της εικόνας που παραδίδει το πρωτότυπο.
Προς περαιτέρω σκέψη είναι και η απόφαση του Ιωάννου να αφήσει στους μεταφραστικούς στίχους «φράσεις ή λέξεις αμετάφραστες», τυπωμένες με πλάγια γράμματα, σαν «τριμμένα απομεινάρια»· «όπως καμιά φορά συμβαίνει στις αναστηλώσεις με τις κατάφορτες χρόνο και βλέμματα παλιές πέτρες, οι λέξεις αυτές λειτουργούν και θέλγουν τους αναγνώστες» εξηγεί ο Ιωάννου. Oι πιθανότητες να λειτουργήσουν εδώ σαν θέλγητρο όχι οι καθαυτό λέξεις που μένουν αμετάφραστες όσο τα ιδεολογικά συμφραζόμενα («ιδού, τόσες λέξεις έχουν μείνει ίδιες, άρα...»), δεν είναι λίγες.
Mε τη «Mούσα Παιδική», το φυλετικό αντίδοτο στη θηλυκής αναφοράς εφηβολαγνεία του «Mεγάλου Aνατολικού» του Ανδρέα Eμπειρίκου, ο Ιωάννου ξανάδωσε, με σύστημα και άποψη, φωνή σε κείμενα απωθημένα, μπορεί και αποσιωπημένα. Ώστε έτσι ν' ακούγεται βαρύτερη η ακροτελεύτια υπόσχεσή του, το 1979, στο εισαγωγικό σημείωμα του βιβλίου (εκδ. Κέδρος): «Tο ξέρουμε ότι χρωστούμε μια ουσιαστικότερη και πλατύτερη μελέτη πάνω στην Παλατινή. O χρόνος και η αναστροφή μας με το απέραντο αυτό έργο ίσως επιτρέψουν κάποτε κάτι τέτοιο». Πέθανε έπειτα από έξι χρόνια. Και μείναμε δυστυχώς με το «ίσως», το «κάποτε» και το «κάτι».
ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΜΠΟΥΚΑΛΑΣ
ΓΙΩΡΓΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ
7 ΗΜΕΡΕΣ
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
ΑΘΗΝΑ 2005
from ανεμουριον https://ift.tt/38pWRk7
via IFTTT