του Άλκη Ξ. Ξανθάκη
 |
| Σαντορίνη στη δεκαετία του 1950 |
Το έργο της Βούλας Παπαϊωάννου καλύπτει χρονικά τρεις περιόδους της ελληνικής φωτογραφίας. Ξεκίνησε στα τέλη της εικοσαετίας 1920-40, εργάστηκε στο κοινωνικό φωτορεπορτάζ στη δεκαετία 1940-50 και ασχολήθηκε με την καλλιτεχνική φωτογραφία τα επόμενα δέκα χρόνια. Ουσιαστικά, όμως, το δημιουργικό της έργο ξεκινά, με ιδιαίτερα δυναμικό τρόπο, με την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου.
Η εθνική έξαρση που κυριαρχεί τότε, ωθεί τους περισσότερους φωτογράφους να πάνε εθελοντές στο μέτωπο. Η Παπαϊωάννου ήταν τότε 42 χρονών και αντιμετώπιζε τη φωτογραφία όπως οι πιο πολλοί φωτογράφοι. Με την προϋπόθεση αυτή θα μπορούσε κανείς να προβλέψει ότι η επαγγελματική ή ερασιτεχνική της πορεία θα ήταν προδιαγεγραμμένη. Ο πόλεμος όμως και τα τραγικά γεγονότα που θα ακολουθήσουν έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στο φωτογραφικό έργο της.
Κατοχή
Κατά την περίοδο της Κατοχής η φωτογραφία στην Ελλάδα, όπως άλλοτε και οι περισσότερες καλλιτεχνικές δραστηριότητες, βρίσκεται σε μεγάλη ύφεση. Η έλλειψη των υλικών και οι αυστηρές απαγορεύσεις των κατακτητών κάνουν προβληματικές τις φωτογραφήσεις στα στούντιο και τις λήψεις στους ανοικτούς χώρους υπερβολικά επικίνδυνες. Η φωτογράφηση των τραγικών σκηνών στους δρόμους και των δημοσίων απαγχονισμών απαγορευόταν αυστηρά και μπορούσε να οδηγήσει ακόμη και στην ποινή του θανάτου, αν γινόταν αντιληπτό από τους κατακτητές.
 |
| Δελφοί, ο Ναός του Απόλλωνα (φωτ.: Βούλα Παπαϊωάννου) |
Ένας ερασιτέχνης φωτογράφος, ο δημοσιογράφος Κώστας Παράσχος, ήταν εκείνος που παράλληλα με την Παπαϊωάννου, θα καταγράψει με συστηματικό τρόπο τη ζωή στις πόλεις, τα χρόνια της Κατοχής. Η δράση της Παπαϊωάννου τα χρόνια αυτά είναι το ίδιο σημαντική. Οι φωτογραφίες της από τα πεινασμένα και ετοιμοθάνατα παιδιά διοχετεύονται στο εξωτερικό μέσα από την αποστολή του Ερυθρού Σταυρού, που βρίσκεται εδώ. Πολλές φορές ο Ελβετός εκπρόσωπος του θα την διευκολύνει στις φωτογραφήσεις της. Είναι πολύ πιθανό, οι δικές της φωτογραφίες και του Παράσχου να έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην επίσπευση της βοήθειας σε τρόφιμα που έστειλε ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός, στα τέλη του 1943.
 |
| Πρωϊνό ξεκίνημα στο λιμάνι της μεταπολεμικής Θεσσαλονίκης. |
Ύστερα από τριάμισι χρόνια Κατοχής, που φάνηκαν αιώνες, ήρθε η Απελευθέρωση. Ο εμφύλιος πόλεμος θα έρθει αμέσως μετά. Θα ακολουθήσουν τα Δεκεμβριανά. Εφιαλτικές εικόνες. Ήταν η Βούλα Παπαϊωάννου, ο Δήμος Πατρίδης και ίσως κάποιοι άλλοι, που φωτογράφιζαν.
Απερίγραπτα σκληρές εικόνες καταγράφονται τότε. Εικόνες που όλοι μας θέλουμε να ξεχάσουμε. Όταν τη ρώτησα πώς βρήκε το κουράγιο να φωτογραφίζει, δεν απάντησε. Είχε όμως από καιρό καταστρέψει τα αρνητικά των χρόνων εκείνων. Θέλοντας με τη χειρονομία της αυτή να δώσει λήθη στο παρελθόν.
Στα χρόνια 1945-50 και ενώ ο εμφύλιος βρισκόταν σε εξέλιξη, αρχίζει η ανασυγκρότηση της Ελλάδας. Η χώρα χρειάζεται βοήθεια για να αντεπεξέλθει στο έργο αυτό. Η UNRRA θα είναι ένας από τους οργανισμούς που μέχρι το 1947, θα παρέχει οικονομική και υλική βοήθεια. Παράλληλα με αυτόν, θα ενεργοποιηθεί και το «Σχέδιο Μάρσαλ».
Η Παπαϊωάννου θα εργαστεί και στα δύο προγράμματα. Με το τζιπ και έναν οδηγό που της διέθεσαν, θα ταξιδέψει από την Πελοπόννησο μέχρι τη Μακεδονία και την Κρήτη. Θα καταγράψει με ανθρωπιά και ρεαλισμό τους ξεριζωμένους από τα σπίτια τους, τους πρόσφυγες, τους τραυματίες, τους αιχμαλώτους, τα παιδιά και το μόχθο των ανθρώπων για τη δική τους επιβίωση και για την ανόρθωση του τόπου.
Ταυτόχρονα, φωτογραφίζει κατεστραμμένα χωριά, ανατιναγμένα γεφύ-ρια, χαλασμένους δρόμους. Ντοκουμέντα που έπρεπε να αξιολογηθούν και να περιληφθούν στο πρόγραμμα ανασυγκρότησης.
Για το έργο της, κατά την περίοδο αυτή, έχω αποκαλέσει τη Βούλα Παπαϊωάννου «Lewis Hine [1] της Ελλάδας». Δυστυχώς οι πιο δυναμικές φωτογραφίες της Βούλας Παπαϊωάννου, των χρόνων 1945-1950, έμειναν ανέκδοτες στην εποχή τους.
Μεταπολεμικά χρόνια
Πολλοί ήταν οι παράγοντες που συντέλεσαν στη διαμόρφωση της φωτογραφικής αντίληψης κατά την καθοριστική μεταπολεμική περίοδο 1950-60. Ο Παγκόσμιος Πόλεμος, η Κατοχή, ο εμφύλιος και τα χρόνια του ψυχρού πολέμου που ακολούθησαν, επηρέασαν τα κινήματα στην τέχνη και είχαν αντίστοιχες επιπτώσεις και στη φωτογραφία.
Η αντίδραση των καλλιτεχνών στον πόλεμο και τις πολιτικές μηχανορραφίες, είναι παρόμοια με τις αντιδράσεις τους μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο, μόνο που τώρα εκφράζονται με διαφορετικό τρόπο. Οι φωτογράφοι βλέπουν ότι δεν κατόρθωσαν να δια-πλάσουν την κοινωνία με τις φωτογραφίες ντοκουμέντου και, πέρα από μερικές συνειδήσεις που αναταράχτηκαν και ορισμένους νόμους που θεσπίστηκαν, η ανθρωπότητα δεν μετέβαλε τις αντιλήψεις της ακόμα και μ’ αυτές τις «αληθινές» φωτογραφίες τους. Απογοητευμένοι, στρέφονται ξανά σε πιο αφηρημένες μορφές σύνθεσης, αμφισβητώντας το ρεαλισμό και τη σκοπιμότητα του φωτογραφικού ντοκουμέντου. Στην Ελλάδα οι φωτογραφικοί προβληματισμοί δεν έχουν φτάσει σε τέτοια επίπεδα κατά τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια.
Η Βούλα Παπαϊωάννου έχει τώρα πια στραφεί αποκλειστικά προς το ελληνικό τοπίο και εκδίδει δυο λευκώματα στην Ελβετία («La Grece - a ciel ouvert», 1953 και «Lies Grecques» το 1956) και ένα στην Ιταλία (Hellas). Παράλληλα συνεχίζει να φωτογραφίζει και να συμμετέχει σε καλλιτεχνικές εκθέσεις.
Ήταν ανάμεσα στους λίγους φωτογράφους, των χρόνων αυτών, που κατόρθωσε να δώσει την έμφαση που αρμόζει στον άνθρωπο. Δεν επεδίωξε να απομονώσει τον άνθρωπο της υπαίθρου από το φυσικό του περιβάλλον, γιατί πίστευε ότι αποτελεί μέρος του. Ποιος στ' αλήθεια δεν γοητεύεται από τις σκηνές της καθημερινής βουκολικής ζωής του ανθρώπου της υπαίθρου, όπως αυτή κυλούσε αναλλοίωτη για αιώνες; Οι φωτογραφίες αυτές πέρα από την αισθητική αξία τους διατηρούν μέχρι σήμερα, τρόπους ζωής που χάθηκαν μέσα στο σύντομο διάστημα των τελευταίων ετών.
Δεν είναι λοιπόν «κλασικές» και επαναλαμβανόμενες οι συνθέσεις της ελληνικής υπαίθρου όπως μας τις διατήρησε η Παπαϊωάννου, ο Μελετζής, η Nelly 's, ο Τλούπας και οι άλλοι φωτογράφοι. Είναι ποιητικές εικόνες τοπίων και συνάμα ντοκουμέντα ενός κόσμου που συνειδητά καταστρέφουμε.
Η ιδιαιτερότητα του έργου της Παπαϊωάννου βρίσκεται και σε ένα άλλο σημείο: στην ικανότητα της να δημιουργήσει, παράλληλα με τις καλλιτεχνικές της φωτογραφίες, κοινωνικά ντοκουμέντα. Είναι βέβαιο ότι οι συνθήκες που επικρατούσαν της επέτρεψαν να αποδώσει τις τραγικές σκηνές που ζούσε. Έτσι ο άνθρωπος έγινε τότε ο πρωταγωνιστής του δράματος. Οι συνθήκες ήταν αυτές που οδήγησαν την Παπαϊωάννου να ασχοληθεί με το φωτορεπορτάζ, με τον άνθρωπο. Με τα παιδιά που πέθαιναν από την πείνα. Με τους αιχμάλωτους, τους πρόσφυγες και τους νεκρούς του εμφυλίου. Και αργότερα να καταγράψει τις συνέπειες των γεγονότων αυτών. Στη διάρκεια αυτής της τελευταίας καταγραφής δεν μένει ασυγκίνητη από την ελληνική γη, που χωρίς η ίδια να το ξέρει τότε, άλλαζε για πάντα πρόσωπο.
Σημείωση: Ο Hine (1874-1940), ήταν ένας κοινωνιολόγος, που άρχισε, από το 1905, να χρησιμοποιεί τη φωτογραφία ως ντοκουμέντο για τις κοινωνικές έρευνες που κάνει στην Αμερική, (το 1917 θα φωτογραφήσει και στην Ελλάδα) σχετικά με τις άθλιες συνθήκες που ζούσαν οι Ευρωπαίοι μετανάστες, οι εργάτες των εργοστασίων σιδήρου και χάλυβα και τις τραγικές καταστάσεις που αντιμετώπιζαν τα ανήλικα παιδιά που δούλευαν σε φάμπρικες και ανθρακωρυχεία κατάλληλη προβολή και δημοσίευση των φωτογραφιών του, είχε ως αποτέλεσμα τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας και διαβίωσης και τη θέσπιση νόμων για την προστασία τους.
Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ 1940-1960 ΜΕ ΤΟ ΦΑΚΟ ΤΗΣ ΒΟΥΛΑΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ
7 ΗΜΕΡΕΣ
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
ΑΘΗΝΑ 1995
from ανεμουριον https://ift.tt/33e8TfH
via IFTTT