ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ
ΑΚΡΟΠΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΛΠΗΝΩΝ
μεταξύ Ανάβρας Λοκρίδος και Θερμοπύλων
Στον ιστοχώρο αυτό γίνεται μία περιγραφή του σημαντικού αυτού αρχαιολογικού και φυσιολατρικού προορισμού ο οποίος παρ' όλη την σπουδαιότητά του παραμένει άγνωστος για το ευρύ κοινό περιμένοντας στωικά για δεκαετίες την ανάδειξή του.
Τα πιο κάτω στοιχεία αποτελούν μέρος μίας μελέτης που εκπονώ από το 2017. Αφορά την ανάδειξη και την προστασία των αρχαιολογικών χώρων της Ακρόπολης Αλπηνών και του γειτονικού Κάστρου της Μενδενίτσας.
1. ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ
Η θέση του μνημείου βρίσκεται στην Βόρεια Λοκρίδα και στα όρια μεταξύ των επαρχιών Λοκρίδας και Φθιώτιδας, του νομού Φθιώτιδας. Ο Δήμος στα όρια του οποίου βρίσκεται, είναι ο Δήμος Μώλου-Αγίου Κωνσταντίνου και συγκεκριμένα η Δημοτική Ενότητα Μώλου.
Ο πιο κοντινός οικισμός είναι το χωριό Ανάβρα (παλαιότερη ονομασία Κατμάτα με 118 εγγεγραμμένους δημότες (απογραφή 2011). Η απογραφή του 2001 είχε καταγράψει πληθυσμό 178 κατοίκους, οι περισσότεροι μεγάλης ηλικίας. Η Ανάβρα είναι ημιορεινός οικισμός με υψόμετρο 500 μ.
Χάρτης της περιοχής
Ο αρχαιολογικός χώρος βρίσκεται κατά κύριο λόγο πάνω σε λόφο και σε μέγιστο ύψος περίπου 740 μ. Ο λόφος αποτελεί βόρειο τμήμα του όρους Καλλίδρομο το οποίο ξεκινά περίπου 10 χλμ. δυτικά ως συνέχεια του όρους Οίτη και φτάνει ως το όρος Κνημίς, νοτιοανατολικά στο ύψος των Καμένων Βούρλων.
Στην επόμενη εικόνα παριστάνεται η έκταση της ακρόπολης με το εξωτερικό και το εσωτερικό της τείχος. Αριστερά και σε απόσταση 1.000 μέτρων βρίσκεται η γραφική Ανάβρα με αμφιθεατρική θέση και θέα προς τον Μαλιακό κόλπο.
Σχηματική παράσταση του λόφου της ακρόπολης
Ο μεγάλος Έλληνας ιστορικός Ηρόδοτος κατά την περιγραφή την μάχης των Θερμοπύλων στα 480 π.Χ. κάνει αναφορά στους αρχαίους Αλπηνούς προσδιορίζοντας ταυτόχρονα και την θέση τους.
Η μάχη των Θερμοπυλών στα 480 π.Χ. μεταξύ των Ελλήνων και των Περσών αποτέλεσε ένα σπουδαίο ιστορικό γεγονός. Η κομβική θέση των στενών των Θερμοπυλών αποτέλεσε κύρια αιτία ώστε τους επόμενους αιώνες να διεξαχθούν και άλλες μάχες στην περιοχή αφού πολλοί κατακτητές κινήθηκαν κυρίως από τον βορρά προς την νότια Ελλάδα.
Στην περιγραφή της μάχης των Θερμοπυλών ο Ηρόδοτος μεταξύ άλλων αναφέρει την αποκάλυψη του Εφιάλτη στον βασιλιά των Περσών Ξέρξη, του μονοπατιού το οποίο θα οδηγούσε πίσω από τα βουνά ξανά στις Θερμοπύλες και στα μετόπισθεν των ελληνικών δυνάμεων. Η μεταφορά από το αρχαίο κείμενο έχει ως εξής: «ἔχει δὲ ὧδε ἡ ἀτραπὸς αὕτη· ἄρχεται μὲν ἀπὸ τοῦ Ἀσωποῦ ποταμοῦ τοῦ διὰ τῆς διασφάγος ῥέοντος, οὔνομα δὲ τῷ ὄρεϊ τούτῳ καὶ τῇ ἀτραπῷ τὠυτὸ κεῖται, Ἀνόπαια· τείνει δὲ ἡ Ἀνόπαια αὕτη κατὰ ῥάχιν τοῦ ὄρεος, λήγει δὲ κατά τε Ἀλπηνὸν πόλιν, πρώτην ἐοῦσαν τῶν Λοκρίδων πρὸς τῶν Μηλιέων, καὶ κατὰ Μελαμπύγου τε καλεόμενον λίθον καὶ κατὰ Κερκώπων ἕδρας, τῇ καὶ τὸ στεινότατον ἐστί.» (HODOI, Du texte à l'hypertexte).
Η μετάφραση έχει ως εξής: «Το μονοπάτι αυτό είναι ως εξής· αρχίζει στον Ασωπό, το ποτάμι που διασχίζει το στενό φαράγγι, και προχωρώντας κατά μήκος της κορυφής του βουνού — το οποίο, όπως και το ίδιο το μονοπάτι, λέγεται Ανόπαια — καταλήγει στην Αλπηνό, την πρώτη πόλη της Λοκρίδας που συναντά κανείς ερχόμενος από τη Μηλίδα, κοντά στον βράχο, που είναι γνωστός ως Μελάμπυγας, και την κατοικία των Κερκώπων. Εκεί ακριβώς είναι και το στενότερο σημείο του περάσματος.» ("ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ" των εκδόσεων Οδυσσέας Χατζόπουλος).
Ο Ηρόδοτος με αυτή του την περιγραφή τοποθετεί την πόλη «Αλπηνόν» ως την πρώτη πόλη της Λοκρίδας την οποίαν συναντά κανείς όταν έρχεται από την Μηλίδα, από τον βορρά προς τον νότο.
Σύμφωνα με τις περιγραφές αρχαίων συγγραφέων η πόλη Αλπηνοί βρίσκονταν πιθανότατα κοντά στις Θερμοπύλες, σε σχετικά πεδινή θέση και σε απόσταση 3 περίπου χιλιομέτρων προς τα ανατολικά. Μάλλον βρίσκονταν ανάντι (πάνω) της εθνικής οδού και κοντά σε αυτή. Ίχνη από αρχαίες δομές μεταξύ του εθνικού δρόμου και τον λόφου της ακρόπολης υπάρχουν, αλλά είναι λίγα. Η σημερινή θέση "Ψηλόπυργος" θεωρείται σύμφωνα με αρχαιολογικές μελέτες ως η περιοχή της βορειότερης αρχαίας λοκρικής πόλης και της πλησιέστερης στις Θερμοπύλες.
Η αυτοψία στον χώρο της ακρόπολης σε παρόντα χρόνο, προσφέρει πλήθος στοιχείων για την ύπαρξη οικισμού στο απώτερο παρελθόν. Η πιο εύκολη προσέγγιση γίνεται από το χωριό Ανάβρα. Μετά από διαδρομή 1 χλμ. απαντούν τα πρώτα τμήματα του αρχαίου τείχους και μετά από άλλα 200 μ. αντικρύζει κανείς ίσως το μεγαλύτερο συνεχές τμήμα του τείχους.
Τμήμα του εξωτερικού τείχους δίπλα στον αγροτικό δρόμο
Κατά την ανάβαση προς την κορυφή του λόφου τα ίχνη λιθοδομής είναι σε αρκετά σημεία ορατά ενώ όλο και πιο συχνά εμφανίζονται τμήματα κεραμεικών. Τα στοιχεία αυτά αποδεικνύουν ότι η ακρόπολη των Αλπηνών ήταν πιθανότατα τόπος κατοίκησης και όχι μόνον θέση προστασίας των κατοίκων των πεδινών περιοχών προς την θάλασσα.
Ίχνη λιθοδομής στην κορυφή του λόφου
Όπως προαναφέρθηκε εμφανίζονται δύο σειρές τειχών, τα εξωτερικά και τα εσωτερικά τείχη. Το εξωτερικό τείχος έχει μήκος περίπου 3 χλμ. και να περιβάλει όλο τον λόφο ενώ το εσωτερικό βρίσκεται περιμετρικά της κορυφής.
Ο οχυρωματικός αυτός περίβολος χρονολογείται στους ελληνιστικούς χρόνους, κατά την περίοδο του Γ' Ιερού Πολέμου (352-346 π.Χ.) και αποτελεί την καλύτερα διατηρημένη λοκρική οχύρωση ελληνιστικών χρόνων. Ο σχεδιασμός της είχε σκοπό την αντιμετώπιση εισβολών κυρίως από την Βόρεια Ελλάδα. Πρόσφερε πολύ καλό έλεγχο της διόδου των στενών των Θερμοπύλων αλλά και της Ανοπαίας οδού (F. Dakoronia, Ein Bronzener Siegelanhanger aus Mittelgriehenland, Akten der Tagung uber antike Bronzen, Wien 1988, 233).
3.1. ΕΞΩΤΕΡΙΚΑ ΤΕΙΧΗ
Η εξωτερική οχύρωση είναι εμφανής σε πάρα πολλά τμήματα των 3 χλμ. καθώς είναι ορατά τα θεμέλια από μία σειρά ογκολίθων (0,5 μ. ύψος) ως και 9 σειρές (4-4,5 μ. ύψος). Υπάρχουν και τμήματα που απουσιάζουν ίχνη του τείχους, χωρίς όμως να είναι μεγάλα σε μήκος. Οι θέσεις όπου το τείχος είναι αρκετά εμφανές, από 1 μέτρο ως και 3-4 μέτρα είναι αρκετές. Προκαλεί δε εντύπωση το μέγεθος των ογκολίθων, η απότομη κλίση του εδάφους στο οποίο κατασκευάστηκε αλλά και τα 2.500 χρόνια ιστορίας ενός θαυμάσιου οικοδομήματος που αντικρίζει ο επισκέπτης.
Μικρό τμήμα τείχους στον βορειοδυτικό τομέα
...
...Και ένα πολύ μεγαλύτερο στην ίδια πλευρά της οχύρωσης
Παρουσίαση του πλάτους του εξωτερικού τείχους
Και όμως δεν είναι κομμένη με σύγχρονα μέσα
Ογκόλιθοι στην ανατολική πλευρά-πιθανότατα η ανατολική είσοδος της ακρόπολης
Η Ακρόπολη δεν ήταν μόνο ένας χώρος όπου κατέφευγαν οι κάτοικοι των κοντινών οικισμών σε περιπτώσεις επιθέσεων από εχθρούς αλλά υπήρχε και κατοίκηση στον λόφο. Τα σημαντικότερα στοιχεία που συνηγορούν σε αυτή την άποψη είναι:
Α) Το πλήθος θραυσμάτων κεραμικών τα οποία είναι ορατά σε όλη την έκταση του λόφου. Πολλά από τα κεραμικά είναι τμήματα αγγείων, συχνά με ίχνη χρώματος μαύρου ή ερυθρού. Μπορεί κανείς να συμπεράνει ότι υπήρχε αποθήκευση ποσοτήτων αγαθών σε μεγάλη κλίμακα, δείγμα μόνιμης κατοικίας αρκετών πολιτών.
Β) Τα ίχνη λιθοδομών στην βάση του λόφου αλλά κυρίως στην κορυφή, δηλαδή στα μόνα σημεία που θα μπορούσε να γίνει κάποια οικοδομή αφού ενδιάμεσα ο λόφος είναι απότομος. Η ύπαρξη ιχνών κτηρίων σε διάφορα σημεία δείχνει ότι τα κτήρια αυτά δεν εξυπηρετούσαν μόνο στην άμυνα της οχύρωσης.
Γ) Η ύπαρξη νεκροταφείων ανατολικά και δυτικά της Ακρόπολης. Η θέση τους σε κοντινή απόσταση από τον λόφο και η πυκνότητα των τάφων μαρτυρούν οργανωμένα νεκροταφεία.
Δ)Τα ίχνη κάποιων μεγάλων οικοδομών στο πλάτωμα της κορυφής μαρτυρούν πιθανόν κτήρια κοινής χρήσης ενώ και κάποιες σκαλισμένες μεγάλες πέτρες δείχνουν πιθανόν την υπάρξη βωμού.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στον κάτοικο της Ανάβρας κύριο Θανάση Συλαίο, χάρις στην αγάπη του οποίου για τον αρχαιολογικό χώρο και την συνεχή βοήθειά του, κατέστη δυνατόν να ενημερωθώ και να περπατήσω πολλές φορές στον ιδιαίτερο αυτό χώρο. Έτσι έγινε η αρχή αυτής της όμορφης περιπέτειας ανάδειξης της Ακρόπολης των Αλπηνών.
Ο Θανάσης Συλαίος στην βόρεια πλευρά του εξωτερικού τείχους
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΘΕΜΑΤΟΣ kaliterilamia.gr
ΘΕΜΑ:
ΕΚΤΟΣ ΛΑΜΙΑΣ